ጭውነት ዛካዮ

ካብ ካምፓላ ተጓዒዝና ኣብ ኢንተበ ደሴት ናምባ በጻሕና። እዛ ደሴት’ዚኣ ስፍሓታ ክንዲ ሃገረ ቫቲካን ይመጣጠን። ኣብ ከርሳ ድማ ብዙሓት ካብ ሕማቕ ኵነታት ዝደሓኑ እንስሳታት ዘ-ገዳም ተዓቚቦም ይርከቡ – ከምዚ ንኣይ ኡጓንዳ ዓቚባትኒ ዘላ። መእተዊ ክንከፍል ኣብ ዝተሰራዕናሉ፡ ህንጡያት ዝነበሩ ደቀይ ንውሽጢ ክኣትዉ ተረበጹ። ሃገረ ኡጓንዳ ውጽእቲ ፓን-ኣፍሪቃዊት እያ፣ ኣብ ዝዀነ ቦታ፡ ኣፍሪቃዊ ዜጋ ልክዕ ከም ዜጋኣ ውሑድ እዩ ዝኸፍል። እቶም ምሳና ተሰሪዖም ዝነበሩ ፈረንጂ ዝኸፍልዎ ገሪሙና ምስ ብዓልቲ-ቤተይ ተጠማመትና፣ ዓዲ ስደትና ኡጓንዳ ውዕለታ ብዙሕ እዩ።

ኣብቲ ጫካ፡ ማእከል ትምህርቲ እንስሳ ዘገዳም ኡጓንዳ ኣሎ፣ ኣብቲ ቀጽሪ ዝተፈላለዩ እንስሳታት ኣብ ሓሓጹራቶም ይርኣዩ። እቲ ካብ ኣፍሪቃ ዝዓበየ ፈለግ ቪክቶርያ ድማ ብጫፍ ደንደሱ በጨቕ-በጨቕ ክብል ምስ ዝተፈላለየ ድምጺ እንስሳታት ተወሃሂዱ ይስማዕ።

ኣብቲ መካነ-እንስሳታት፡ ካብ-ናብ ሓጹር ዝተፈላለዩ እንስሳታት እናተዓዘብና፡ ኣብ ምብራቓዊ ሸነኽ ናይታ ደሴት፡ ዝተኣከቡ ሰባት ንኣቓልቦና ሰሓቡዎ። ኣብ ማእከሎም፡ ሓወልቲ ናይ ሓደ ቺምፓንዚ ተተኺሉ ይርአ፣ ኣብ እግሩ ድማ “ዛካዮ፡ 1963 – 2018” ዝብል ጽሑፍ ይንበብ። ኣብ ጐድንና ንዝነበረት ሰበይቲ፡ ንምንታይ ከም ዝተኣከቡ ሓተትኩዋ።

“ሎሚ፡ መዓልቲ ዛካዮ እዩ። ውዕለቱ ንምዝካርን ብኡ ኣቢልና ድማ ንዕቃበ እንስሳታት ኣበርቲዕና ክንሰርሕ ቃል ንኽንኣቱን ኢና ተኣኪብና ዘለና፡” ኢላ ሓንቲ ወረቐት ኣቐበለትኒ።

“ዛካዮ” ዝብል ቃል፡ ኣብ ኣርእስቲ ደርፊ ናይ ህቡብ ኡጓንዳዊ ደራፋይ ኪንግ ዛሃ ሰሚዐዮ ነበርኩ’ሞ፡ ብደረጃ ሃገር ዝጽንበል ዓቢዪ ሰብ ክኸውን ኣለዎ ኢለ ሓሰብኩ። ነቲ ወረቐት ከንብቦ ምስ ጀመርኩ ግን ካብ ግምተይ ዝርሓቐ ደኣ ጸንሐ፣ ዛካዮ ኣብ ትሕቲ መካን ካብ ዝርከቡ ቺምፓንዚታት ምብራቕ ኣፍሪቃ፡ እቲ ዝሸምገለ ከም ዝነበረን ኣብቲ ብ1952 ዝተመስረተ መካነ-እንስሳታት ልዕሊ 40 ዓመታት ከም ዝተቐመጠን ኣንበብኩ።

ዛካዮ ወዲ ሓደ ዓመት እንከሎ፡ ኣብ ምዕራብ ኡጓንዳ ኣብ ዝርከብ ሃገራዊ ሕዛእቲ ኣብ ሕማቕ ኵነታት ስለ ዝነበረ፡ ብ10 ሰነ 1964 ብወለንተኛታት ስድራ ተወሲዱ ምስኦም ክሳዕ 1976 ተቐመጠ። ኣብቲ ዝነበረሉ ዓዲ፡ ሰባት ብዙሕ ሕማቕ ወልፍታት ኣላሚዶሞ ነበሩ፣ ክሳዕ ሽጋራ ብዝተፈላለየ ሓራካት የትክኽ ነበረ። ቍጡዕ እናዀነ ብምምጽኡ ከኣ እቶም ስድራ ኣብ 13 ዓመቱ ናብ ማእከል ትምህርቲ እንስሳ ዘገዳም ኡጓንዳ ኣረከቡዎ። ኣብቲ እቶም ቺምፓንዚታት ዝቕመጥሉ ቡዶንጎ ዝተሰምየ ጫካ ድማ ጠባዩ እናተመሓየሸ፡ ኣብ ሞንጎ እቶም ቺምፓንዚታትን በጻሕቲ ሰባትን ፍቱውን ህቡብን ክኸውን በቕዐ።

ካብቲ ዝኣተወሉ ዓመት ኣትሒዙ ክሳዕ 2012 ድማ ኣርሓ ናይቲ ጭፍራ (Alpha male) ኰይኑ፡ ን36 ዓመታት መርሐ። ኣብ ጭፍራ ቺምፓንዚ ስልጣን ምሓዝ ብዙሕ ረቋሒታት ዝሓዘን ዝተራቐቐን ኰይኑ፡ ናይ ዕብለላ ዓቕምኻ፡ ማሕበራዊ ቦታኻ፡ ምስ ካልኦት ዘለካ ልፍንታዊ ዝምድና፡ ተመኵሮኻ ወዘተ ይውስኖ። ይዅን’ምበር፡ ሓይለ-ስልጣን ማእከል ናይ ኵሉ እዩ። ዛካዮ ነቲ ጭፍራ ኣብ ምምራሕ ፍሉይ ሜላ እዩ ተጠቒሙ፣ ንንኣሽቱ ብፍሉይ ብምክልኻልን ዝልዓሉ ግጭታት ብምትህድዳእን፡ እቲ መካን ሓያል ስድራቤታዊ ምትእስሳር ንኽእልዎ ብብቕዓት መርሐ።

ዛካዮ እናሸምገለ ምስ መጽአ፡ ዘይከምቲ ብብዝሒ ኣብ ጭፍራ ቺምፓንዚ ዝርአ ብዕልዋ ስልጣን ምምንዛዕን ምስኣንን፡ ብ2012 ብሰላማዊ መንገዲ ንማቱከ ስልጣን ኣረከቦ። ዛካዮ፡ ማቱከ እናመርሐ እንከሎ’ውን ክብሩ ዓቂቡ ክቕጽል ከአለ፤ ናይ ጕጅለታት ባእሲ ኣብ ዝለዓለሉ እዋናት፡ ኵሎም ነናብ ቦታኦም ክኣትዉ ብምእዛዝ ስርዓት ካብ ምትሓዝን ሰላም ካብ ምንጋስን ኣይበዀረን።

ዛካዮ፡ ስልጣንካ ብሰላማዊ መንገዲ ምስግጋር ኣብነት እኳ እንተዀነ፡ ኣልሙና ዝተባህለ ቺምፕ ንማቱከ ኣብ ዓመቱ ዕልዋ ገይሩሉ ክሳዕ ሕጂ ኣርሓ ናይቲ ጭፍራ ኰይኑ ይመርሕ ኣሎ።

በቲ ብዛዕባ ዛካዮ ዘንበብኩዎን ዝሰማዕኩዎን ተደነቕኩ። ንሓደ ሰብኣይ ቀሪበ፡ “ንዛካዮ መኣስ ትፈልጦ፧” ኢለ ሓተትኩዎ።

“ኣብ ክሊ ዕድመ 40ታት-50ታት ዘለና ብዙሕ ዝኽሪ ናይ ዛካዮ ኣሎና። ባናና፡ ፍሩታታት ንኽትህቦ ዝገብሮ ዝነበረ ምግምጣላት ፍሉይ እዩ። ደቀይ’ውን ኣርኪቦም ናቶም ዝኽሪ ኣሎዎም። ንኡ ክርኢ ዝመጽእ ዝነበረ በጻሒ ብዙሕ እዩ፣ ኣብዚ ሃገር ካብ ዘለዋ ብዙሓት ብልሽዋት ትካላት ንላዕሊ፡ ንሱ ዘበርከቶ ይበዝሕ፡” በለኒ።

ዛካዮ ክዓርፍ እንከሎ ክልተ ኣንስቲ ነይረንኦ – ኣሚናን ሩትን። ከም ደቁ ገይሩ ዘዕብዮም ክልተ ውሉዳት’ውን ነበሩዎ። ኣብቲ ዝተገብረሉ ክብ ዝበለ ናይ ፋንዋ ወግዒ፡ ደርፍታት ተደሪፉሉ፡ ግጥምታት ተገጢምሉ፡ ቃለ-ምስክርነት ተነጊሩሉን ሰፊሕ ናይ መራኸቢ ብዙሓን ሸፈነ ተዋሂቡዎን።

ኣብ 2018 ካብ ዝዓርፍ፡ ንዝኽሩ ዓመታዊ ዝእከቡ ሰባት ካብ ሃለዉ፡ ኣብ ሓባራዊ ዝኽሪ ናይቲ ሕብረተሰብ ዘሎዎ ቦታ ተረድኣኒ። ልዕሊ ኵሉ ግን፡ ፖለቲካ ናይታ ኣነ ተሰዲደ ዝወጻእኩላ ኤርትራን ብገለ ሸነኹ ናይታ ኣዕቝባትኒ ዘላ ኡጓንዳን ኣሰላሲለ፡ ኣብ ቺምፓንዚ ዛካዮ ዝሰማዕኩዎ ጭውነት ገረመኒ። ንኽስኣል ድማ ስድራይ ኣኪበ ኣብ ትሕቲ ብምስሉ ዝተሰርሐ ሓወልቲ ቈምኩ።